-Լևո′ն, թանկ իմ բալա, ամեն օր աղոթիր և սպասիր ինձ, ես անպայման հետ կգամ: Չես հասցնի կարոտել, ու ես կգամ: Ամեն օր կհաշվես, 100 օր հետո ես կգամ: Կարող ես չէ՞, կարող ես մինչև 100-ը հաշվել:

-Դու գիտես, որ կարող եմ…

Հնչեց  ավտոմեքենայի ազդանշանը, ներսից մեկը կանչեց հորս.

-Ուշանում ենք Հակո′բ, արագացրու:

Հայրս պինդ գրկեց ինձ, համբուրեց.

-Հիշի′ր, մինչև 100-ը, -շշնջաց հայրս ու…գնաց:

Ես այդ ժամանակ փոքր էի, չէի հասկանում, թե ուր էր գնում հայրս, պարզապես կրկնում էի այն, ինչ լսում էի մորիցս.<<Ղարաբաղ` հայրենի հողը պաշտպանելու>>: չէի հասկանում,թե հողը ինչպե՞ս և ինչո՞ւ են պաշտպանում…

Հրաժեշտ տվեցի հորս ու մտա տուն, որտեղ մայրս լուռ արտասվում էր:

-Լևո′ն ջան, գնա Լուսիկենց խանութից մի շիշ նավթ բեր, որ իրիկունը լամպը վառենք, -արտասվախառն ձայնով ասաց մայրս, -կասես շատ չենք ուշացնի, ամսվա վերջին գումարը կտանք:

Վազեցի Լուսիկենց խանութ: Իմ խնդրանքին Լուսիկի ամուսինը հեգնանքով պատասխանեց.

-Քանի օր է հացն էլ եք առանց փողի տանում, ձեզ թվում է մենք բա՞նկ ենք թալանում: Արդեն գիտե՞ս ինչքան պարտք ունեք: Ինչքա՞ն կարելի է: Մորդ կասես, մինչև պարտքերը չտա, ոչ մի ապրանք էլ չեմ տա:

-Բայց մենք… ես… ես…

-Հեռացի′ր:

Քարացել էի տեղումս: Անշարժ կանգնած նայում էի դարակներից այն կողմ Լուսիկի տղային` Սամվելին,ով բացում էր մաստակները, թղթի վրայի գեղեցիկ  մեքենայի նկարները ձեռքին կպցնում: Ինձ շատ էին դուր գալիս այդ ավտոմեքենաների նկարներները,բայց երբեք չեմ ունեցել այդ մաստակներից:

-Պապանձվեցի՞ր ա′յ տղա, ասացի չեմ տալիս, ի՞նչ ես կանգնել մնացել:

Մի կերպ ինձ հավաքեցի և կոկորդումս արցունքները խեղդելով, դուրս եկա խանութից

Մութն արդեն ընկնում էր: Հասա տուն, մայրիկիս պատմեցի ու սկսեցի լաց լինել: Մայրս գրկեց ինձ ու հույս տվեց.

-Մի′ նեղվիր, բալե′ս, ոչինչ, բոլորի մոտ էլ դժվար օրեր լինում են, մի′ մտածիր, ամեն ինչ կանցնի, երբ պատերազմն ավարտվի: Էսպես չի մնա, լավ օրեր կգան: Իսկ հիմա գնանք խոհանոց, սոված ես, այսօր դեռ ոչինչ չես կերել:

Ի՞նչ էինք ուտելու: Ես գիտեի, որ տանը ուտելու ոչինչ չկար: Մայրս առանց յուղի խավիծ էր պատրաստել: Լցրեց ափսեի մեջ մի քիչ իրեն, մնացածը` ինձ: Այնքան սոված էի, որ արագ-արագ կերա այդ <<համեղ>> խավիծը ու շտապեցի դասերս պատրաստելու: Չհասցրեցի 2-3 վարժություն կատարել, մութն ընկավ, ոչինչ չէր երևում: Ո′չ մոմ ունեինք, ո′չ էլ լամպի մեջ նավթ կար, ստիպված մտանք վերմակի տակ, կծկվեցինք, մինչև կտաքանայինք:

-Մեկ օրն անցավ, -շշնջացի ես ու պառկեցի:

Այդ օրը վառարանն էլ չէինք վառել, տանը շատ ցուրտ էր: Հայրիկիս վերջին հավաքած ցախերը նախորդ օրն էինք վառել: Իսկ փետրվար ամիսը նոր էր սկսվել: Վաղ առավոտյան արթնացա աղմուկի ձայնից: Հարևան Սոնիկի ձայնն էր, գոռգոռում էր մայրիկիս վրա.

-Ինչքա՞ն կարելի է խաբել, միշտ ասում ես ամսվա վերջ, արդեն 2 ամիս է գալիս-գնում եմ: Ալյուրը ուտել գիտեք, փողը տալ` ո՞չ: Այս ամիս էլ որ չտվեցիր, ոստիկանություն քարշ կտամ:

Էլ չհամբերեցի, տեղիցս վեր թռա ու հասա դռանը.

-Սոնիկ տոտա, մայրիկիս մի′ նեղացրու: Ի՞նչ անենք, որ մի քիչ ուշացրել ենք, երկրում պատերազմ է, հայրիկս մեր հողն  պաշտպանում, քո հայրենիքը, որ դու գիշերը հանգիստ քնես: Անհոգ եղիր, հայրս կգա, այդ գումարը կտանք, հո չե՞նք ուրանում:

-Պա′հ, պա′հ, պա′հ, սրան մի տես,հայրենասեր է խաղում, հայրենիք, ի՞նչ հայրենիք, երբ սոված եք լուսացնում:

-Կարևորը, որ մարդ հոգով հարուստ լինի, - շպրտեցի ես ու ներս մտա:

Սոնիկը գնաց: Մայրս ներս մտավ ու զայրացած հայացքով նայեց ինձ, բայց ոչինչ չասաց: Ես հասկացա, որ նա ինձ նախատում էր Սոնիկին պատասխանելու համար:

-Մա′մ, ես այլևս դպրոց չեմ գնա: Զավենի հացի փռում բանվորի աշխատանքի տեղ կա, կգնամ, կաշխատեմ:

-Չէ′, Լևոն ջան, էդպիսի բան չանես, հայրդ որ իմանա, շատ կնեղվի: Նա ուզում է, որ դու սովորես ու լավ մարդ դառնաս: Ես մի ճար կգտնեմ, պարտքերը կփակեմ: Վեր կաց, արագացրու′, դասից ուշանում ես:

-Չէ′ մամ, ես դպրոց չեմ գնա: Գիտես, դասարանում 1 գիրք կա, էն էլ ներքին թաղի երեխաներն են սովորում դրանով: Ես հանրագիտարաններից եմ սովորում, տանը կսովորեմ: Համ էլ, այսօր դպրոց վառելիք տանելու իմ հերթն է, ի՞նչ եմ տանելու: Ավելի լավ է չգնամ:

Մորս արցունքները դուրս ցայտեցին աչքերից: Մոտեցավ ինձ,գրկեց ու անզուսպ հեկեկաց.

 -Մի′ հուսալքվիր,Լևո′ն ջան,մեզանից վատ ապրողներ էլ կան:Ես գոնե Վաղոյենց լվացքն եմ անում,Գայանենց հացն եմ թխում,մարդ կա էդ աշխատանքն էլ չունի:Հեսա,շուտով պատերազմը կավարտվի,հայրդ հետ կգա ու մենք առաջվա նման անհոգ կապրենք:

   Անհոգ օրեր…5-6տարեկան էի,երբ անհոգ ապրում էինք:Հիշում եմ միայն,որ մեր ամբարներոը լիքն էին ցորենով,գոմում անասուններն էին կապած,տանը խինդ ու ծիծաղն անպակաս էին:Մանկական չարաճճիություններիս էլ բոլորը հրճվանքով էին նայում: Դրանից հետո մանկությունս ավարտվեց: Իսկ այսօր, երբ ընդամենը ինը տարեկան եմ, ճաշակել եմ կյանքի շատ դառնություններ, մտածում եմ մեծի պես , հոգսեր ունեմ, խնդիրներ: Մտածում եմ , թե ե˚րբ պետք է այդ անիծյալ պատերազմը վերջանա կամ ինչու˚իմ հայրը  հայրենի հողը պաշտպանելու է գնացել, իսկ Սամվելի հայրը իրենց խանութում նստած ապրանք է վաճառում: Ինչի˚ց է, որ երբ լույս չի լինում,նրանք մոմ ու լամպ ունեն բոլոր սենյակներում,իսկ մենք մթության մեջ ենք մնում:

 -Հիմա բոլորն էլ խնդիրներ ունեն,-բացատրում էր մայրս,-վառելիք չկա,լույս չկա,բոլորի վիճակն էլ նույնն է,դու դեռ փոքր ես,Լևո′ն ջան,կմեծանաս,կհասցնես լավ օրեր տեսնել:Երկրի վիճակն էլ կլավանա,մի′ մտածիր,էսպես չի մնա:

 ՈՒ ամեն իրիկուն գլուխս մորս ծնկներին դրած` մթության մեջ,կիսաքաղց օրերն էի հաշվում ու սպասում հորս վերադարձին:

 Անցան օրեր,շաբաթներ,ամիսներ:Օրերն արդեն տաքացել էին:Շաբաթ առավոտ էր:99-րդ օրն էի հաշվում:Դուրս եկա փողոց ու քայլերս ուղղեցի դեպի ակումբի հետնամասում գտնվող աղբանոցը:Մի քանի օր էր,ինչ աղբամաններից շիշ էի հավաքում,խանութում փոխանակում շաքարավազի կամ մակարոնի հետ:

 Ակումբը մարդաշատ էր.նոր ֆիլմ էին ցուցադրելու:

 Ես շատ էի սիրում ֆիլմեր դիտել,բայց ոչ մի անգամ չէի կարողանում տոմս գնել ու դիտել իմ սիրած ֆիլմերը:Սակայն երբեմն դռների արանքից կարողանում էի դիտել մի քանի դրվագ,իսկ երբ հսկիչը երևում էր,ծլկում էի:

 Ահա և հերթական օրն էր:Մոտեցա հավաքվածներին:Նրանց մեջ էին մեր թաղի Նարեկը,Արամը և Արսենը:Նրանց միշտ առանց տոմսի էին ներս թողնում,ես դա գիտեի.նրանք զոհված ազատամարտիկների որդիներ էին:Երբ բոլորը ներս մտան,հսկիչը մոտեցավ մեզ և ասաց.

-Նարե′կ,Արա′մ,Արսե′ն,ներս եկեք:

 Ես թեքվեցի,որ  հետ դառնայի,հսկիչը դարձավ ինձ.

 -Դու ո˚ւմ տղան ես:

-Հակոբի,-խրոխտ ձայնով պատասխանեցի  ես,-վերին թաղի Հակոբի:

Հսկիչը  կարծես զգաստացավ,մի պահ լռեց,ապա մոտեցավ ինձ,շոյեց գլուխս ու մեղմ ձայնով հարցրեց.

-Ուզո˚ւմ ես այսօրվա ֆիլմը դիտել:

-Ուզում եմ,բայց ո′չ տոմս ունեմ,ո′չ էլ փող:

Հսկիչը մի պահ լռեց ,ճակատը տրորեց ու ասաց.

-Ոչինչ,տղա′ս,ներս գնանք,շատ լավ ֆիլմ է…այսօրվանից դու էլ  անվճար ֆիլմեր դիտելու իրավունք ունես:

 Այնքան էի ուրախացել,որ վերջապես ես էլ կարող էի սրահում նստած սկզբից մինչև վերջ դիտել ֆիլմը…

 Ֆիլմը վերջացավ:Ուրախ ու գոհ դուրս եկա ակումբից:Ամբողջ ճանապարհին մտածում էի կատարվածի մասին.այսօրվանի˚ց,ինչո˚ւ…

Արդեն տուն էի հասնում,երբ ինձ ընդառաջ եկավ մեր հարևան Սոնիկը:Փարվեց ինձ ու լաց լինելով ներս տարավ:Մեր տանը շատ մարդիկ կային,ի˚նչ էր կատարվում,ովքե˚ր էին  հավաքվածները,ո˚ւր էր մայրս…

 Այս ամենի պատասխանը ես ստացա հաջորդ` հարյուրերորդ օրը,երբ հայրս պետք է գար,բայց…բերեցին…

Ու ես ամեն ինչ հասկացա.հասկացա,որ շատ վատ բան է,երբ քեզ առանց տոմսի ներս են թողնում,հասկացա,որ շատ վատ բան է պատերազմը,հասկացա,որ ես էլ արդեն զոհված ազատամարտիկի որդի էի, հասկացա միայն մանկությունից հարյուր օր անց…

 Դրանից հետո ոչ մի անգամ ակումբ չգնացի,ատում էի ակումբն ու ֆիլմերը,ատում էի հսկիչի`ականջումս անընդհատ հնչող ձայնը.<<Զոհվածների երեխաները առանց տոմսի նե′րս մտնեն>>:

 Տարիներ են անցել:Պատերազմն ավարտվել է:Հայոց երկրում խաղաղություն է:Շատ են փոխվել ժամանակները:Այժմ դպրոցներում յուրաքանչյուր աշակերտ իր գիրքն ունի,ստիպված չեն 15-20աշակերտ սովորել 1-2գրքով կամ լամպի լույսի տակ դաս սովորել…

Այսօր ես արդեն Հայոց բանակի զինվոր եմ, պարտքս եմ տալիս հայրենիքիս:

Լու′յս  իջնի շիրմիդ,հա′յր իմ,քո անունը ոսկե տառերով է գրված Հայոց պատմության էջերում:Ես հպարտ եմ,որ քո որդին եմ…